Dialekt – jest to język właściwy ludności jakiegoś regionu, podrzędny w stosunku do języka narodowego, wyróżnia się swoistymi cechami fonetycznymi, leksykalnymi, morfologicznymi i składniowymi. Dialekt jest zespołem gwar, które posiadają wspólne cechy.
W języku polskim wyróżnia się pięć dialektów: 1. mazowiecki
2. małopolski
3. wielkopolski
4. śląski
5. kaszubski
Czym głównie charakteryzują się poszczególne dialekty i co je od siebie odróżnia?
Przede wszystkim zwraca się uwagę się na mazurzenie. Mazurzenie jest to wymowa „sz”, „ż”, „cz” i „dż” jak „s”, „z”, „c”, „dz”. Zjawisko to występuje w dialekcie mazowieckim, małopolskim i na północnym Śląsku. I tak na przykład zamiast „czapka”, ludzie posługujący się tymi dialektami powiedzą „capka”, zamiast „pszczoła” -> „pscoła”, „dżdżownica” -> „dzdzownica”.
Charakterystyczne jest również mieszanie na Mazowszu „i” oraz „y”, np. zamiast „syn” -> „sin”, „chyba” -> „chiba”, „lody” -> „lodi”, „dym” -> „dim”.
W Małopolsce natomiast występuje silne zwężenie samogłosek, tam można usłyszeć: „sikiera”, „pińondze”, „pudłoga”, „dutykać”, „puwiedzieć” (siekiera, pieniądze, podłoga, dotykać, powiedzieć).
1/ dialekt mazowiecki –
bardzo odrębny od języka ogólnego, innowacyjny nie tylko pośród
dialektów języka polskiego, ale również i języków słowiańskich, wraz ze
wzrostem politycznego znaczenia Mazowsza w kraju zaczął wpływać na język
ogólny, jednak w dość niewielkim stopniu, głównie w słowotwórstwie,
kształtując raczej język potoczny, charakteryzuje się mazurzeniem,
sporadycznym szadzeniem (Suwalszczyzna) i jabłonkowaniem (Warmia),
całkowitym odnosowieniem samogłosek nosowych ą i ę o różnych barwach
(głównie o(N) i a(N)) 2/ dialekt małopolski – dialekt który odegrał kluczową rolę w kształtowaniu się polszczyzny literackiej, charakteryzuje się mazurzeniem, częściowo odnosowionymi (rozłożonymi) samogłoskami nosowymi ą i ę, jednak o ogólnopolskiej barwie (oN i eN)
3/ dialekt wielkopolski
– podstawa języka literackiego, nie występuje w nim mazurzenie (poza
gwarą Mazurów wieleńskich), występują w nim prawidłowe samogłoski nosowe
ą i ę, jednakże o innej barwie (odpowiednio u nosowe i y nosowe) - dialekt chełmińsko-kociewsko-warmiński – wyodrębniany przez Stanisława Urbańczyka subdialekt, podkreślający związek gwar Ziemi chełmińskiej, Kociewia i Warmii, w większości opracowań nieuwzględniany
5/ dialekt kaszubski
(uznawany często za osobny język) – najbardziej odrębny i archaiczny
wśród polskich dialektów, występuje w nim kaszubienie, unikalna
samogłoska szwa, nieodnosowione samogłoski nosowe ą i ę realizowane jako
u nosowe i a nosowe, posiada część cech znanych językowi połabskiemu a
nieobecnych w języku polskim, widoczne są również wpływy języka
dolnoniemieckiego Oprócz tego na zachodzie i północnym wschodzie kraju występują tzw. nowe dialekty mieszane. Powstały one stosunkowo niedawno w wyniku przemieszczania się ludności i wpływu innych języków. Nie należą więc do głównych dialektów naszego języka.
Dialekty używane poza obecnymi granicami Polski, na Kresach Wschodnich, kolektywnie nazywane polszczyzną kresową:
- dialekt północnokresowy – dialekt, który występuje na Litwie i Białorusi, wyodrębnił się z dialektu mazowieckiego, widoczne są w nim wpływy języka białoruskiego i nieliczne litewskiego
- dialekt południowokresowy – dialekt obecny na Ukrainie, wyodrębnił się z dialektu małopolskiego, charakteryzuje się wpływami języka ukraińskiego
